Osobowość zależna

Osobę z zależnym typem zaburzenia osobowości charakteryzują pewne zachowania, które odzwierciedlają jej konstrukcję psychiczną i sposób, w jaki wchodzi w relacje z innymi ludźmi. Są to takie zachowania, których główną cechą jest stała zależność od innych – od ich dostępności, obecności, kontaktu z nimi, od ich „porad”, a tak naprawdę decyzji. Osoba taka ujawnia stałą potrzebę bycia (na różne sposoby) w kontakcie z kimś; może to być fizyczna obecność drugiej osoby, mogą to być częste telefony lub smsy. Te kontakty osobiste i telefoniczne nie mają charakteru ani załatwiania spraw, ani podtrzymania więzi w taki sposób, jak ma to miejsce w dojrzałym związku. Mają raczej charakter upewniania się, że jest ktoś, kto może się zaopiekować i pomóc – ponieważ osoba ta ma wewnętrzne poczucie niezdolności do samodzielnego istnienia bez drugiego człowieka. Bez tej stałej obecności (dosłownej lub chociaż możliwości kontaktu) czuje się nieswojo, niepewnie, bezradnie. Odczuwa wtedy wewnętrzne napięcie i chęć skontaktowania się, upewnienia, uśmierzenia tego niepokoju. Skutkiem takich potrzeb jest oddanie ważniejszych i mniej ważnych codziennych decyzji w ręce innych osób, niemożność stawiania żądań i domagania się czegoś od nich, ukrycie swoich własnych potrzeb, a uleganie potrzebom i oczekiwaniom ujawnianym przez osoby z otoczenia.

Psychiatrzy opierają diagnozę tego rodzaju osobowości na następujących kryteriach:¹

• zachęcanie innych do przejęcia odpowiedzialności za swoje ważne decyzje życiowe lub pozwalanie im na to,
• podporządkowanie własnych potrzeb potrzebom osób, od których jest się zależnym, oraz nadmierne uleganie ich życzeniom,
• niechęć do stawiania nawet racjonalnych wymagań osobom, od których jest się zależnym,
• poczucie niewygody i bezradności w sytuacji osamotnienia z powodu nadmiernej obawy przed niezdolnością do zatroszczenia się o siebie,
• nadmierna obawa przed opuszczeniem przez osobę pozostającą w bliskim związku i osamotnieniem, wobec konieczności zajęcia się swoimi sprawami,
• ograniczona zdolność do podejmowania codziennych decyzji bez radzenia się innych osób i upewniania przez nie.

Cechy towarzyszące to postrzeganie siebie jako bezradnego, niekompetentnego i bezsilnego.

Przykład osoby z osobowością zależną podany w książce z opisami przypadków stanowiącej uzupełnienie klasyfikacji psychiatrycznej zawiera między innymi następujący fragment. Opisany tam mężczyzna „zapytany o stosunek do innych powiedział, że chętnie przebywa z ludźmi. Oświadczył, że nie lubi być sam i że w samotności zawsze czuje się zagubiony. Nie ma problemów w kontaktach międzyludzkich i czuje się dobrze z większością osób […]. Często odczuwa depresję, ale uczucie to na ogół mija po kilku godzinach, zwłaszcza jeśli może z kimś porozmawiać. Natomiast konieczność podejmowania decyzji wywołuje u niego uczucie paniki.”²

Opis ten odzwierciedla istotne cechy osobowości zależnej: niemożność bycia samemu (tu opisywaną jako chęć przebywania z innymi), poczucie zagubienia i niepewności, jeśli jest się samemu, uśmierzający negatywne uczucia efekt kontaktu z innymi oraz pragnienie przekazania decydowania za siebie innym.

Opisywane tu osoby mają duże trudności z podejmowaniem codziennych decyzji, niekiedy nawet dotyczących stroju, i domagają się licznych porad oraz upewniania, co powinny zrobić. Dotyczy to także poważniejszych wyborów. Często istnieje w ich życiu co najmniej jedna osoba, „której zadaniem” jest podejmowanie za nie decyzji, bycie aktywnym i odpowiedzialnym za to, co się w życiu wydarza. Takimi osobami mogą być rodzice, partner, małżonek. W zwykłych warunkach dorosły sam stara się decydować o wyborze zajęcia, przyjaciół i związków. Osoba zależna przekazuje takie decyzje innym – to oni decydują o wyborze zawodu, miejsca zamieszkania, kręgu towarzyskiego, tego, co zrobić, a czego nie robić. ie chodzi tu o uzyskiwanie porad innych osób, ale o przekraczające zwykłe w danej sytuacji i w danym wieku „delegowanie” kogoś, żeby zdecydował, oddawanie tych decyzji w ręce innych.

Tego rodzaju głębokie poczucie niesamodzielności, potrzeby upewniania się i uzyskiwania porad ma swoje konsekwencje. Jeśli ma się poczucie bycia zależnym od innych, to trudno wyrażać wobec nich te wszystkie emocje, które mogłyby zakłócić lub podkopać taką relację. Osoby z zależnym typem zaburzeń osobowości mają trudność z okazywaniem niezadowolenia i rozczarowania postępowaniem tych, od których są zależni, wyrażaniem niezgody na coś. Raczej zgodzą się na rzeczy, które uważają za niewłaściwe, niż zaryzykują utratę pomocy i przewodnictwa. Wyrażanie złości, sprzeciwianie się jakimś zachowaniom osób bliskich jest dla nich szczególnie trudne, a niekiedy w ogóle nie wchodzi w grę (z obawy przed ich utratą). Mogą podporządkowywać się oczekiwaniom innych, nawet jeśli te oczekiwania są nierozsądne lub przynoszą im szkodę.

W swoim własnym przekonaniu opisywane tu osoby pozbawione są wiary w samych siebie i przeświadczone, że potrzebują pomocy (bardzo szeroko rozumianej), aby mogły radzić sobie w życiu. Postrzegają samych siebie jako niezdolnych do samodzielnego funkcjonowania, niedostosowanych do wymagań stawianych przez życie, zbyt słabych i przekonanych, że inni zrobią wszystko lepiej. Kiedy są same, mogą czuć się źle, niekomfortowo, odczuwać niepokój, smutek i „głód” kontaktu. W związku z tym mogą nawet obawiać się uzyskania większej samodzielności i autonomiczności, ponieważ wewnętrznie boją się, że mogłoby to skutkować utratą osoby, od której czują się zależne. W ten sposób zależność może być nieświadomie podtrzymywana przez osobę z tym typem zaburzenia osobowości.^1,3

W bliskich relacjach, np. z partnerem lub małżonkiem, mogą odczuwać bardzo silną obawę przed opuszczeniem, formułowaną w kategoriach ostatecznych:„to byłaby katastrofa”, „nie wyobrażam sobie, co byłoby w takiej sytuacji”.

Osoby w wieku dojrzewania o takiej konstrukcji osobowości mogą przekazywać rodzicom decyzje dotyczące sposobu ubierania, tego, z kim się kolegować, jak spędzać czas i jaką szkolę wybrać.

Osoby z niepełnosprawnością mogą ujawniać pewną zależność od innych, jednak rozpoznanie tego rodzaju zaburzenia osobowości jest u nich możliwe, jeśli sposób okazywania tej zalewności przekracza natężenie obserwowane u innych osób w tym samym stanie zdrowia.

Przyczyny

Rozwój osobowości wynika zapewne zarówno z czynników natury biologicznej, jak i z procesów rozwoju takiej osoby w dzieciństwie oraz młodości. Osoby takie mogły doświadczyć w dzieciństwie niekorzystnych zdarzeń i takich metod wychowania, które przyczyniły się do osłabienia poczucia własnej niezależności i kompetencji, a także wzmocniły zależność od innych. Niektórzy psychiatrzy piszą, że do rozwoju tego rodzaju osobowości może się przyczyniać bardzo autorytarny albo nadmiernie opiekuńczy sposób wychowywania. W każdym jednak przypadku trzeba jednak uwzględnić indywidualną historię życia danej osoby, cechy rodziny, z której pochodzi, i uwarunkowania zachowania poszczególnych jej członków (np. rodziców), bez upraszczających osądów.

Leczenie

Osoby z zależnym typem zaburzeń osobowości raczej nie szukają pomocy z powodu tego właśnie problemu. Bodźcem do zwrócenia się o pomoc są częściej konsekwencje życiowe wynikające z opisanego powyżej sposobu kształtowania relacji. Zdarza się to więc, kiedy przestają sobie radzić, postępując w ten sposób, lub gdy zależność staje się zbyt trudna albo prowadzi do problemów. Mogą się także zgłosić do leczenia w przypadku zachwiania tej zależności lub utraty osoby wspierającej. W takich okolicznościach pojawiają się niekiedy objawy lęku i depresji, skłaniające do szukania pomocy.

Podstawową metodą leczenia jest psychoterapia. Jej cele powinny być ustalone indywidualnie z terapeutą, choć generalnie obejmują wzmacnianie niezależności i ufności w siebie.

Leki psychotropowe można zastosować w przypadku pojawienia się objawów lękowych lub depresyjnych, leczenie powinno się jednak odbywać w ścisłym porozumieniu z lekarzem ze względu na możliwość rozwinięcia się psychologicznej lub fizycznej zależności od leków i ich nadużywania.