Diagnoza choroby nowotworowej i leczenie onkologiczne wymagają psychicznego przystosowania do nowej sytuacji. Zarówno pacjent, jak i jego bliscy przechodzą przez proces psychicznej adaptacji, który prowadzi do zrozumienia, czym jest wykryta choroba i na czym polega proponowane leczenie.
Fot. pixabay.com
Proces prawidłowego przystosowania psychicznego
Diagnoza nowotworu złośliwego wywołuje najpierw szok i niedowierzanie – „To niemożliwe, to nie może być rak! Ktoś musiał się pomylić!”. Na tym etapie niewiarygodna wydaje się informacja o rozpoznaniu choroby, a osoba słysząca taką diagnozę jest skłonna szukać innych wyjaśnień swoich objawów, mimo zapewnień lekarza, że choroba została potwierdzona i należy zaplanować kompleksowe leczenie. Następnie wielu pacjentów przeżywa złość – „Dlaczego mnie to spotkało?! To niesprawiedliwe!”. Na tym etapie chory zdaje sobie sprawę, że ustalone rozpoznanie jest trafne, jednakże reaguje gniewem, często skierowanym ku bliskim lub lekarzowi, który tę chorobę stwierdził. Inną znaną reakcją w procesie przystosowania jest targowanie się – z losem, siłą wyższą, biologią własnego organizmu itd. Wówczas pacjent myśli: „A może, jeśli teraz zacznę żyć zdrowo – rzucę palenie, odstawię alkohol, będę się dobrze odżywiać – może nie jest za późno, może choroba się wycofa?”. Później dochodzi do obniżenia nastroju. W tym stanie najczęściej pojawia się poczucie beznadziejności i bezradności – „Nic już nie ma sensu w moim życiu. Pewnie i tak niebawem umrę…”. Proces przystosowania prowadzi ostatecznie do przyjęcia faktu wystąpienia choroby. Bez gniewu, czy poczucia beznadziejności pacjent akceptuje ustalone rozpoznanie oraz podejmuje możliwe działania służące wyzdrowieniu – „A więc to jest rak. W takim razie – co mogę zrobić, aby wyzdrowieć? Z jakich metod leczenia mogę skorzystać?”.
Reakcje towarzyszące przystosowaniu – niedowierzanie, złość, smutek – są w pewnym momencie niezbędne do tego, aby ostatecznie świadomie przyjąć do wiadomości, co oznacza diagnoza choroby nowotworowej i jakie są opcje leczenia. Zgodnie ze stanowiskiem propagowanym przez psychoonkologów i w myśl międzynarodowych zaleceń, reakcje te są objawem zdrowia psychicznego i – jeśli mają charakter przemijający – nie wymagają interwencji psychoterapeuty ani psychiatry.
Zaburzenia psychiczne oznaczające nieprawidłowe przystosowanie
Niekiedy zdarza się jednak, że proces przystosowania do choroby nie przebiega prawidłowo, a u pacjenta dochodzi do wystąpienia objawów, których intensywność i czas utrzymywania się wskazują na wystąpienie zaburzeń psychicznych. Do najczęstszych stanów wymagających specjalistycznej pomocy psychoterapeutycznej i/lub psychiatrycznej zaliczamy zaburzenia lękowe i depresję.
Zaburzenia lękowe
Zaburzenia lękowe są najczęściej spotykanymi zaburzeniami psychicznymi wśród pacjentów onkologicznych. Niektórzy badacze podają, że dotykają one nawet 28% tej populacji. Powtarzające się doświadczenia badań, pobytów w szpitalu, zabiegów, pobrań krwi, podawania kroplówek itp. stają się pożywką dla lęku. Może on przyjmować postać ataków paniki – zwłaszcza w sytuacji powrotu do szpitala na kolejne zabiegi medyczne lub na samą myśl o konieczności poddania się dodatkowemu leczeniu. Podczas ataku paniki występują nasilone objawy, takie jak: przyśpieszone bicie serca, pocenie się, ucisk w głowie, bóle, zawroty, duszności. Nie jest to stan zagrażający życiu, jednak niektóre osoby go doświadczające mylnie rozpoznają w nim zawał serca, co wtórnie zwiększa niepokój i prowadzi do zwiększenia lęku. Inną częstą formą zaburzenia lękowego spotykanego u pacjentów onkologicznych jest lęk, który – w przeciwieństwie do pojawiającego się w trakcie ataku paniki intensywnego odczucia strachu – cechuje się stałym nasileniem i towarzyszy choremu w codziennym funkcjonowaniu. Odczucie niepokoju i przeżywanie obaw przeradza się w stałe uczucie, a lęk taki nazywany jest lękiem uogólnionym lub wolnopłynącym. U pacjentów, którzy z sukcesem zakończyli leczenie onkologiczne, często obserwuje się stan lękowy zwany syndromem Damoklesa. Jego typową cechą jest ciągłe poczucie, że zagrożenie – w tym wypadku choroba nowotworowa – prędzej czy później powróci i jest to jedynie kwestia czasu. W rezultacie, osoba taka przeżywa lęk na samą myśl o tym, że to nastąpi, nie koncentrując się na tym, iż leczenie onkologiczne zostało zakończone sukcesem i obecnie nie ma medycznych powodów do niepokoju. Innym przykładem zaburzenia lękowego występującego u pacjentów onkologicznych i ich bliskich jest kancerofobia, czyli lęk przed zachorowaniem na nowotwór. U pacjenta może dotyczyć obaw przed rozpoznaniem innej choroby nowotworowej, a u bliskich – przed zachorowaniem na raka. Typowym zachowaniem osób dotkniętych kancerofobią jest skłonność do interpretowania wszelkich objawów i reakcji organizmu, jako oznak choroby nowotworowej oraz do poddawania się wszelkim badaniom, także tym inwazyjnym, w kierunku diagnozy raka, gdy tylko zauważą te objawy.
Depresja
Ryzyko wystąpienia depresji jest największe u pacjentów, u których ustalono rozpoznanie choroby nowotworowej lub otrzymujących informacje o nawrocie choroby albo niepowodzeniu zastosowanego leczenia. Cechą charakterystyczną jest utrzymywanie się przygnębienia i poczucia beznadziejności na samą myśl o sobie, o przyszłości i świecie. W niektórych badaniach przesiewowych objawy depresji stwierdza się u niemal 20% pacjentów onkologicznych, co wskazuje na dużą powszechność tej choroby. Wystąpienie depresji jest związane z ryzykiem samobójstwa, zaś same myśli samobójcze występują u pacjentów onkologicznych nawet trzy razy częściej niż u osób zdrowych. Dlatego rozpoznanie i specjalistyczne leczenie depresji u pacjentów onkologicznych są tak istotne.
Problemy ze snem
Bardzo często zaburzenia lękowe oraz depresja przejawiają się zaburzeniami snu – wczesnym budzeniem się lub bezsennością. To właśnie nocą ujawniają się odsuwane w ciągu dnia wszelkie lęki i obawy. Przeżywanie lęku, często z towarzyszącymi wręcz obrazami sytuacji związanych z chorobą i leczeniem, wyobrażeniami negatywnych scenariuszy, które mogą się zdarzyć w przyszłości (wyobrażenia bólu czy nawet śmierci i umierania), owocują trudnościami w zasypianiu. Jest to typowy zespół objawów odpowiadający za bezsenność u osób z zaburzeniami lękowymi. Ponadto możliwe jest występowanie koszmarów sennych, których treścią jest właśnie choroba lub leczenie. Charakterystycznym dla depresji zaburzeniem snu jest wczesne budzenie się, uniemożliwiające dalszy sen. Osoba, która tego doświadcza, budzi się nad ranem (zazwyczaj przed godziną 5 rano) i mimo braku wystarczającej ilości snu nie jest w stanie ponownie zasnąć. Niezależnie, czy z powodu bezsenności, czy z uwagi na wczesne wybudzanie, mała ilość snu nie zapewnia dobrego samopoczucia i może skutkować zasypianiem w ciągu dnia i przewlekłym zmęczeniem.
Majaczenie
Poważnym zaburzeniem psychicznym, który stanowi efekt niepożądany leczenia przeciwbólowego lub zaawansowania choroby nowotworowej, jest stan nazywany majaczeniem (delirium). Występuje u niemal 85% pacjentów w ich ostatnich dniach życia i cechuje się zaburzeniami świadomości, nadmiernym pobudzeniem (lub przeciwnie – skrajnym wycofaniem i brakiem kontaktu), urojeniami (najczęściej pod postacią lęku o to, że opiekunowie i personel medyczny chcą wyrządzić pacjentowi krzywdę), niekiedy halucynacjami. Stan ten jest bliski psychozie. Może skłonić pacjenta do podjęcia próby ucieczki i skrajnie utrudnia współpracę. Podstawą leczenia jest podanie leków przeciwpsychotycznych; wskazana jest też konsultacja psychiatryczna. Objawy majaczenia są trudne zwłaszcza dla bliskich, którzy – nie rozumiejąc, że zachowanie chorego to objaw choroby – mogą obwiniać siebie lub pacjenta za przykre słowa i jego nieprzewidywalne zachowanie.
