Zaburzenia osobowości różnią się od innych problemów opisywanych w klasyfikacjach psychiatrycznych. Nie są to zaburzenia czy też kryzysy psychiczne, które pojawiają się i (ewentualnie) przemijają. Problemy te dotyczą zaburzonej struktury osobowości człowieka i związanych z tym konsekwencji w różnych dziedzinach życia. Poprzez zaburzenia osobowości rozumiemy zatem obecność trwałych cech charakterologicznych danej osoby i utrwalonych wzorców postępowania, zachowania, relacji z innymi ludźmi i funkcjonowania w społeczności. Dotyczy to również przeżywania siebie i innych oraz stosunku do samego siebie i otoczenia. Powyższe cechy, ze względu na swoją jakość i ilość, utrudniają danej osobie prawidłowe funkcjonowanie społeczne, rodzinne i zawodowe (lub w zakresie edukacji) oraz uniemożliwiają lub hamują rozwój w tych obszarach. Są też często związane z subiektywnie przeżywanym cierpieniem. Zjawisko to nie dotyczy zatem ograniczonego w czasie epizodu czy pojedynczego zachowania lub zdarzenia, ale właśnie stałych wzorców osobowościowych. Opisywane często w psychiatrii problemy i zaburzenia, które trwają przez pewien czas, tak jak na przykład epizod depresji – zazwyczaj mają swój początek i koniec. W przypadku zaburzeń osobowości jest inaczej – w odniesieniu do nich można powiedzieć, że ktoś „taki był i taki jest”, że taka jest jego „natura”. Warto w tym miejscu jednak podkreślić, że te utrwalone cechy osobowościowe mogą ulegać i ulegają wraz z upływem czasu modyfikacjom, a jednym z czynników mających wpływ na rozwój w tym zakresie może być odpowiednia i fachowa psychoterapia.
Zaburzenia osobowości stanowią pewien stały wzorzec charakteru, który jest skrajnym nasileniem powszechnie występujących cech, najczęściej powodującym niekorzystne następstwa dla życia danej osoby, a czasami również dla jej otoczenia. Można to wyjaśnić w następujący sposób – większość ludzi ma pewien repertuar zachowań oraz możliwość ich zmiany, dostosowywania się do odmiennych okoliczności, do innych ludzi, do fazy życia. Większość ludzi „raz jest taka, raz trochę inna”. Ta zmienność, plastyczność myślenia, emocji i zachowania pozwala na dostosowywanie się do różnych osób i okoliczności. Inaczej czujemy się i zachowujemy w pracy, inaczej na przyjęciu, inaczej na spotkaniu biznesowym, a inaczej na randce. U osoby cierpiącej na zaburzenia osobowości w każdej z tych sytuacji będzie wyraźnie widoczny niezmienny lub cechujący się bardzo małą zmiennością, ograniczony sposób przeżywania, zachowania, funkcjonowania i nawiązywania relacji.
Zaburzenia osobowości według klasyfikacji psychiatrycznej to:
(…) głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne. Reprezentują one albo skrajne, albo znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnym w danej kulturze sposobem spostrzegania, myślenia i odczuwania, a w szczególności – odnoszenia się do innych. Takie wzorce zachowania mają tendencje do trwałości i do obejmowania wielu zakresów funkcjonowania psychologicznego.1
Jeśli przyjrzymy się tej definicji, możemy zauważyć pewne typowe cechy pozwalające na wyróżnienie zaburzeń osobowości, takich jak:
Kolejna definicja psychiatryczna doprecyzowuje te zagadnienia jeszcze dokładniej. Mówi ona, że:
Specyficzne zaburzenia osobowości są ciężkimi zaburzeniami struktury charakteru i sposobu zachowania się osoby, zazwyczaj obejmującymi kilka wymiarów osobowości i prawie zawsze związanymi z dostrzegalnym zaburzeniem funkcjonowania indywidualnego i społecznego. Zaburzenia osobowości pojawiają się w okresie późnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym i trwają w wieku dojrzałym.1
Przyglądając się tej definicji, podobnie jak poprzedniej, dostrzeżemy następujące cechy zaburzeń osobowości:
Cechy zaburzeń osobowości obejmują cały zakres tego, „jaki ktoś jest”: uczuciowość, pobudliwość, kontrolę popędów, sposoby postrzegania rzeczywistości, sposoby myślenia, styl związków z innymi ludźmi.
Aktualnie w międzynarodowej klasyfikacji psychiatrycznej (Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10) wyróżniane są następujące specyficzne zaburzenia osobowości:
Obecnie uważa się, że powstanie zaburzenia osobowości jest konsekwencją oddziaływania niekorzystnych czynników biologicznych, genetycznych i psychospołecznych. Do niedawna uwaga badaczy koncentrowała się w dużym stopniu na aspektach rodzinnych (np. niekorzystny przebieg różnych etapów rozwoju, brak zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa, wzmożony poziom napięć i konfliktów w rodzinie i inne), obecnie jednak coraz większe zainteresowanie budzą czynniki genetyczne. Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości uwidaczniają się zwykle w późnym dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym, choć rozpoznawane są najczęściej w okresie dorosłości. Wynika to z nadziei na możliwość konstruktywnego poradzenia sobie z pojawiającymi się we wcześniejszych okresach życia zadaniami rozwojowymi, z przekonania, że w ramach kształtowania się psychiki młodego człowieka rozwinie się umiejętność pozytywnego radzenia sobie z napotkanymi trudnościami.
Diagnozę stawia się najczęściej w oparciu o szczegółowy wywiad psychiatryczny zebrany od pacjenta i w miarę możliwości od jego bliskich. Uzupełnieniem takiego postępowania może być przeprowadzenie testów psychologicznych. Należy ponadto wykluczyć obecność innych zaburzeń psychicznych lub zmian chorobowy czy uszkodzenia mózgu mogących być przyczyną niekorzystnych zachowań.
Podstawową metodą leczenia większości zaburzeń osobowości jest długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna (tzn. zorientowana psychoanalitycznie). Obecnie dostępnych jest coraz więcej wyników wiarygodnych badań potwierdzających skuteczność takiego postępowania. Przybywa również doniesień na temat przydatności innych podejść psychoterapeutycznych, na przykład różnych modyfikacji terapii poznawczo-behawioralnej. W przypadku różnych podejść psychoterapeutycznych niezmiennie podkreśla się znaczenie nawiązania relacji terapeutycznej opartej na zaangażowaniu i zaufaniu. Wprawdzie uważa się, że leczenie omawianych zaburzeń jest trudne, jednak zaobserwowano w tym zakresie trwały rozwój, który sprawia, że zaburzeniom osobowości towarzyszy coraz mniej nihilizmu diagnostyczno-terapeutycznego, a coraz więcej nadziei i optymizmu.
W omawianej grupie pacjentów stosuje się również farmakoterapię, która choć ma znaczenie głównie objawowe i czasowe, niejednokrotnie pomaga opanować okresowe kryzysy i epizody pogorszenia samopoczucia psychicznego. Również w tym zakresie obserwuje się systematyczny rozwój wiedzy. Postęp w zakresie diagnostyki i terapii zaburzeń osobowości ma ogromne znaczenie, gdyż brak odpowiedniego leczenia prowadzi zazwyczaj do zerwania więzi społecznych i wyobcowania, pogorszenia funkcjonowania zawodowego i w innych obszarach życia oraz zwiększa ryzyko samobójstwa.