Problem uzależnień w rodzinie

Niepowtarzalność historii rodzinnych i indywidualnych

Rodzina jest dla każdego bardzo ważnym elementem odniesienia. Człowiek rodzi się w rodzinie. Nawet jeśli jego rodzina aktualnie nie istnieje, to zawsze można odtworzyć pewną jej historię, która kształtuje nieświadome przekazy międzypokoleniowe wpływające na życie jednostki od momentu narodzin do jej śmierci. Rodzina bywa opisywana za pomocą drzewa genealogicznego, na którym odkrywamy losy co najmniej dwóch rodzin, które spotykają się w związku rodzicielskim, małżeńskim lub partnerskim.

Fot. pixabay.com

Rodzina jest rozumiana jako system, w którym poszczególni członkowie wzajemnie na siebie wpływają. W pojmowaniu zjawisk w rodzinie nie ma prostych zależności przyczynowo-skutkowych, lecz obserwuje się pewną dynamikę natury cyrkularnej, tj. reakcja jednej osoby powoduje odpowiedź u drugiej, a reakcja tej drugiej z kolei powoduje odpowiedź u pierwszej (pętle sprzężenia zwrotnego). Poszczególni członkowie rodziny nieustannie zatem reagują na zachowania swoich bliskich i wzajemnie. Każdy system rodzinny dąży do utrzymania wewnętrznej równowagi. Różne sytuacje zewnętrzne oraz rozwój indywidualny osób i rozwój rodziny powodują zmiany w obrębie tego systemu i jego destabilizowanie. Część z tych zmian jest naturalna, a część nieprzewidywalna. Gdy pojawia się sytuacja kryzysowa, rodzina organizuje się wokół niej i koncentruje na reakcjach wywołanych tą sytuacją, żeby utrzymać dotychczasową równowagę. Nie zawsze to się udaje i wtedy konieczna jest zmiana.

Każda osoba będąca w rodzinie chciałaby mieć jak najlepsze warunki do swojego rozwoju indywidualnego, ale również mieć poczucie więzi z pozostałymi członkami rodziny. Dlatego też kluczową rolę w poprawnym funkcjonowaniu człowieka odgrywa równowaga pomiędzy realizacją potrzeby przynależności (bycia razem) i oddzielenia. Im lepiej funkcjonują poszczególne osoby w rodzinie, zachowując równowagę między zależnością a niezależnością, tym sprawniej zaspokajane są potrzeby wszystkich członków rodziny i realizowane ich role, zadania itp. Sprawniej funkcjonuje wtedy cała rodzina i wyższy jest poziom zadowolenia oraz funkcjonowania psychospołecznego poszczególnych jednostek.

Nadmierne picie alkoholu, branie narkotyków, nadużywanie leków, hazard generują różnego rodzaju problemy rodzinne. Uzależnienie wpływa na funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Pojawiają się kryzysy, nasilają się trudności interpersonalne oraz spada poziom bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania. Pojawiają się straty w obrębie zdrowia fizycznego i psychicznego oraz materialne zarówno osoby uzależnionej, jak i poszczególnych członków rodziny. Nikt nie pozostaje obojętny względem trudności, jakie powstają w wyniku uzależnienia u członka rodziny.

Etapy przystosowania rodziny do problemu uzależnienia

Zaprzeczanie problemom

Rodzina, w której rozwija się uzależnienie przechodzi kilka faz. W pierwszej kolejności pojawia się zaprzeczenie, że problem uzależnienia w ogóle istnieje. Tłumaczenie problemów różnymi okolicznościami powoduje, że osoba uzależniona nie bierze odpowiedzialności za swoje zachowanie, a często również nie ma świadomości problemu. Początkowo mechanizm zaprzeczania pełni funkcję regulującą w celu utrzymania równowagi w systemie rodzinnym, jednakże w dalszej perspektywie powoduje kumulację napięcia i przyczynia się do zwiększania sytuacji stresowych, bez adekwatnych rozwiązań. Krótkotrwałym zyskiem jest to, że nie można trwać w aktualnym układzie, nic nie zmieniając.

Nasilanie się problemów

Jednakże relacje w rodzinie, w miarę upływu czasu, ulegają pogorszeniu, narastają: urazy, wrogość, bezradność, wstyd, smutek, złość, nienawiść i inne trudne przeżycia, aż życie w jednym domu staje się nie do wytrzymania. Poszczególni członkowie rodziny radzą sobie w różny sposób z zachowaniami osoby uzależnionej, np. w trakcie bezpośredniego używania przez nią substancji psychoaktywnej mogą się pojawiać różne intensywne przykre emocje (złość, nienawiść, lęk) i zachowania (furia, agresja, atak, grożenia samobójstwem), staje się to często pretekstem do dalszego trwania w uzależnieniu. Z biegiem czasu osoba ta podejmuje kompromitujące działania, powodujące u członków rodziny wstyd i zażenowanie. W okresie intensywnego przyjmowania substancji psychoaktywnej występują takie zachowania, jak np. wykradanie pieniędzy, nieobecność w domu, przeznaczanie czasu na picie, kosztem nauki, pracy lub wypełniania obowiązków domowych. Trudno już wtedy nie widzieć szkód, jakie powoduje uzależnienie.

Nadzieja

Problematyczne dla członków rodziny są również okresy abstynencji osoby uzależnionej. Wydaje się, że problem został rozwiązany, pojawia się nadzieja i wiara w to, że będzie już dobrze, że sytuacja zmieni się na lepsze, składane są wzajemne obietnice i zapewnienia, że dramatyczne momenty już nie powrócą. Poczucie winy, którego wówczas doświadcza osoba uzależniona może wpływać na różne zachowania służące zrekompensowaniu zaniedbań i sytuacjom napięcia. Często członkowie rodziny nie spostrzegają tego okresu jako trudnego, a on najbardziej utrwala uwikłanie i podtrzymuje trwanie w przewlekle niszczącej sytuacji, bez podejmowania zmiany. Ten czas nadziei nasila nierealistyczne myślenie, wyrażające się w takich przekonaniach, jak np.: „jak mąż przestanie pić alkohol, to będzie wszystko dobrze”, „jak przestanie grać na automatach, to w końcu spłacimy długi i wyjdziemy na prostą”. Po pewnym czasie sytuacja się powtarza. Znów pojawia się cierpienie, z czasem coraz większe, szczególnie wtedy, gdy osoba uzależniona wraca regularnie do nałogowych zachowań. Nasila się bezradność oraz utrata wiary we własne siły i możliwość kontrolowania swojego życia.

Izolacja

Członkowie rodziny, chcąc utrzymać dotychczasową równowagę w rodzinie, organizują swoje działania wokół trudności, które pojawiają się na co dzień w wyniku zachowań związanych z czynnym uzależnianiem się jednego z członków. Rodzina początkowo, nie zauważając powagi sytuacji, obniża swoją czujność na narastające trudności w relacjach partnerskich i rodzicielskich, w wykonywaniu codziennych obowiązków, z realizowaniem potrzeb, porozumiewaniem się. Konflikty rodzinne bywają dramatyczne i mogą się przeradzać w różne formy przemocy fizycznej i/lub psychicznej, ekonomicznej. Często powtarzającym się scenariuszem jest to, że w miarę narastania problemu, członkowie rodziny zaczynają wycofywać się z kontaktów społecznych, ograniczając tym samym możliwości otrzymania pomocy. Przeżywając wstyd, zaczynają ukrywać swój problem nie tylko przed otoczeniem zewnętrznym, ale i unikają rozmowy na ten temat między sobą, co powoduje ogólną dezorientację. W rodzinach w trakcie tej izolacji narasta chaos oraz bezradność. Dochodzi do coraz większego naruszenia poczucia bezpieczeństwa i wzrasta wzajemna nieufność, a często także niemożność samodzielnego rozwiązania problemu. Jest to szczególnie trudna sytuacja dla dzieci, które z powodu lojalności względem rodziny przestrzegają zasady: „nie mów”, co wtórnie blokuje możliwość poszukiwania wsparcia u innych dorosłych.

Wpływ uzależnienia na dzieci

Niejednokrotnie z rodzin z problemem uzależnień wyrastają bardzo dzielne osoby, biorące na siebie więcej obowiązków niż powinni i dobrze sobie z tym radzący, ale nie przeżywają satysfakcji w relacjach z innymi

Rodzice, koncentrując się na własnych konfliktach, nie zaspokajają w pełni potrzeb rozwojowych dziecka, co powoduje u niego różnego rodzaju nasilenie problemów emocjonalnych lub zaburzeń zachowania.

Życie w rodzinie, w której pojawił się problem uzależnienia u któregokolwiek z członków, niesie ze sobą szereg powiązanych konsekwencji, zwłaszcza dla dzieci. Uzależnienie rodzica stanowi dla dziecka źródło wielu traumatycznych przeżyć. Atmosfera domu rodzinnego, budzi w nim przerażenie i utrudnia prawidłowy rozwój.

Dzieci przyjmują role stabilizujące system rodzinny. W literaturze przedmiotu wyróżnianych jest kilka takich postaw, np. bohater rodzinny (dziecko wykonujące obowiązki, odnoszące sukcesy, rodzina jest z niego bardzo dumna), kozioł ofiarny (dziecko, z którym są różnego rodzaju problemy, konfliktowe, buntownicze, często to ono uważane jest za problem rodzinny), maskotka (dziecko rozweselające innych, redukujące napięcie jakie pojawia się w relacjach), niewidzialne (uciekające w swój świat marzeń, niekontaktujące się z innymi, wycofane).

Niejednokrotnie z rodzin z problemem uzależnień wyrastają bardzo dzielne osoby, biorące na siebie więcej obowiązków niż powinny i dobrze sobie z tym radzący, ale nie przeżywają satysfakcji w relacjach z innymi.

Współuzależnienie

Nie istnieją proste zależności przyczynowo-skutkowe tłumaczące zjawiska zachodzące między partnerami w małżeństwie. Stwierdzenie, że za wszelkie problemy w związku odpowiada osoba uzależniona jest nieprawdziwe. Mechanizmy funkcjonowania pary, gdzie pojawia się problem uzależnień, są skomplikowane. Upraszczając można je zobrazować w następujący sposób: osoba wchodząc w nałóg traci kontrolę nad nim i wtórnie nad własnym życiem. Im bardziej rozwija się u niej uzależnienie, tym bardziej nasilają się problemy w relacji partnerskiej. Jeden z partnerów zaczyna się zachowywać w sposób nieodpowiedzialny, notorycznie zaniedbuje swoje obowiązki, a wtedy druga osoba zazwyczaj przejmuje większość obowiązków. Stara się być odpowiedzialna w codziennych sytuacjach życiowych, czujna na to co dzieje się dookoła niej, kontroluje wydarzenia i sytuacje, staje się podejrzliwa. Tym samym jednak umożliwia powtarzanie się niedopuszczalnych zachowań, poprzez nierozmawianie o problemie, przyzwalanie, tłumaczenie, minimalizowanie. Destrukcyjne zachowania mają tendencję do eskalacji i powtarzania się. W konsekwencji życia z partnerem nadmiernie pijącym alkohol, biorącym narkotyki lub uprawiającym gry hazardowe mogą się utrwalać reakcje przystosowawcze, które określane są mianem współuzależnienia, gdzie dominują takie zjawiska jak nadmierna odpowiedzialność oraz nadmierna kontrola, przy jednoczesnym ignorowaniu własnych potrzeb.

To są najprostsze, zauważalne mechanizmy, są jednak inne zależności, które mogą wyjaśniać rozwój uzależnienia w rodzinie i niemożność zastopowania nasilającego się cierpienia, przy chronicznym niezaspokajaniu potrzeb i nietroszczeniu się wzajemne o siebie. Inne problemy rodzinne schodzą na dalszy plan, są postrzegane jako mniej znaczące lub też nie ma przestrzeni na zajęcie się nimi. Pracując z rodzinami, w których występuje problem uzależnienia, na pytanie: „Co byłoby problemem w rodzinie, gdyby nie było uzależnienia?”, terapeuta zwykle słyszy odpowiedź, że nie ma w tej rodzinie innych problemów. Jednak w momencie, gdy przez pewien czas pojawia się abstynencja, ujawniają się te ostatnie. Pojawiają się one w naturalny sposób i stają się wtedy możliwe do refleksji oraz ewentualnej interwencji terapeutycznej.

Wczesne rozpoznanie problemu uzależnień w rodzinie umożliwia skuteczniejsze zadziałanie psychologiczne i ochrania rodzinę przed poważnymi szkodami związanymi z uzależnieniami.

Formy pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej

Niejednokrotnie zdarza się, że rodzina nie potrafi sobie poradzić samodzielnie z problemem uzależnień. Pojawia się coraz więcej szkód w rodzinie oraz w szerszym funkcjonowaniu społecznym. Poszczególni członkowie rodziny przeżywają coraz więcej dyskomfortu psychicznego i fizycznego. Wskazana jest wtedy pomoc terapeutyczna. Jest ona rozumiana, jako szeroki zakres oddziaływań profilaktycznych, diagnostycznych, psychoedukacyjnych, psychoterapeutycznych i w razie konieczności – konsultacji lekarskich.

Gdy zmotywowanie osoby uzależnionej do leczenia okazuje się niemożliwe, warto wtedy zacząć terapię z innym członkiem rodziny, np. partnerem osoby uzależnionej. Praca terapeutyczna powoduje, że osoba uczestnicząca w terapii przestaje się koncentrować na uzależnieniu partnera, a zaczyna zauważać własne pragnienia i potrzeby, które były dotychczas zaniedbywane. Pomoc specjalistyczna umożliwia bardziej konstruktywne rozwiązywanie problemów codziennych, a tym samym może wpływać na poprawę zdrowia osoby, która się na nią zdecyduje. Dodatkową wartością jest to, że jeśli członek rodziny poradzi sobie z własnymi emocjami w stosunku do osoby uzależnionej, to zaczyna z nią inaczej rozmawiać. Zmotywowanie do leczenia osoby uzależnionej wymaga czasu oraz umiejętności otwartego rozmawiania na tematy problematyczne, bez poczucia winy, poczucia krzywdy, agresywnych zachowań: szantażu, gróźb, krzyków itp.

Praca z rodzinami z problemem uzależnień przebiega na kilku płaszczyznach: terapia indywidualna i/lub grupowa osoby uzależnionej, współuzależnionej oraz spotkania w ramach terapii par i/lub rodzin. Coraz bardziej doceniane są w lecznictwie odwykowym oddziaływania kierowane do całej rodziny.

Terapia jest wieloetapowa. Kierunki pracy terapeutycznej oraz dobór metod są ustalane w trakcie konsultacji specjalistycznych. Podczas tych spotkań ustala się rozpoznanie oraz wspólnie wyznacza się cele terapeutyczne osoby lub rodziny, które w wyniku terapii byłyby do osiągnięcia. Zakres oddziaływań jest urealniany, bierze się pod uwagę możliwości i ograniczenia, potencjał osobowy i instytucjonalny itp.

Psychoedukacja

Psychoedukacja ma zazwyczaj charakter spotkań grupowych. Na początku dostarczana jest wiedza z zakresu uzależnień oraz problematyki rodziny, w której występuje uzależnienie. Na tym etapie terapii pojawia się często cierpienie związane z uświadomieniem sobie realnej sytuacji. Przestaje działać mechanizm zaprzeczania i pojawia się wyzwanie związane z potrzebą pokonywania trudności. Do tego bardzo przydaje się pomoc terapeuty, a także osób o podobnych problemach życiowych, które udzielają sobie wzajemnie wsparcia. Praktyka pokazuje, że urealnienie aktualnej sytuacji rodzinnej, otwartość na pomoc innych, mówienie o swoich trudnościach w długoterminowym efekcie przynosi poprawę jakości życia.

Konsultacja rodzinna

Do konsultacji rodzinnej dochodzi zazwyczaj wtedy, gdy leczący się pacjent zgłasza dużo wątków związanych z jego funkcjonowaniem w rodzinie. Oprócz wartości diagnostycznej, która wynika z takiego spotkania, konsultacja rodzinna ma za zadanie wprowadzenie członków rodziny w proces pomocy osobie uzależnionej. Każdy członek rodziny może przedstawić swój punkt widzenia na obecną sytuację rodzinną. Osoba lecząca się ma możliwość opowiedzenia rodzinie o tym, czego doświadcza w trakcie swojego procesu terapii. Jest to próba udrożnienia komunikacji na temat problemu uzależnień i zainicjowanie dalszej pracy.

Terapia rodzinna i terapia par

Praca terapeutyczna z rodzinami ma na celu zmianę procesów wewnątrzrodzinnych, które podtrzymują uzależnienie. Zazwyczaj ta forma terapii jest możliwa po wcześniejszej pracy indywidualnej i grupowej nad mechanizmami uzależnienia i współuzależnienia. W ramach spotkań rodzinnych członkowie mogą przyjrzeć się procesom emocjonalnym, komunikacji, strukturze w ich rodzinie. Daje to możliwość zmian lub też wpływa na utrwalenie efektów leczenia. Na tym etapie włącza się do wspólnej pracy dzieci, które często wnoszą cenne doświadczenia, kierujące rodzinę ku konstruktywnym zmianom.

Spotkania w ramach terapii par są możliwe na różnych etapach korzystania z programów terapii uzależnień i współuzależnienia, nawet na etapie bardzo wczesnej abstynencji

Często terapia ogranicza się do terapii pary, bo w tej relacji tkwi istota problemu. Spotkania w ramach terapii par są możliwe na różnych etapach korzystania z programów terapii uzależnień i współuzależnienia, nawet na etapie bardzo wczesnej abstynencji.

Warunkami koniecznymi są: decyzja osoby uzależnionej o zaprzestaniu używania substancji psychoaktywnej oraz motywacja obydwojga partnerów do próby wzajemnego zrozumienia swoich problemów i gotowości do zmian. W terapii par pracuje się nad poprawą relacji poprzez zwiększenie pozytywnych zachowań względem siebie nawzajem oraz poprawą komunikacji i umiejętność konstruktywnego rozwiązywania konfliktów. Ponadto na bieżąco monitoruje się abstynencję. Jeśli ustabilizowana jest sytuacja związana z objawami uzależnienia oraz przejawami współuzależnienia, możliwa jest bardziej pogłębiona praca z parą, w trakcie której można: analizować jej aktualną sytuację pod kątem doświadczeń płynących z rodziny generacyjnej, dokonać separacji od rodzin pochodzenia lub wdrożyć metody służące odbudowaniu relacji z rodzinami pochodzenia, budowaniu tożsamości rodziny nuklearnej, doskonalić umiejętności komunikacji, wzmacniania relacji, radzenia sobie z emocjami itp. Cel terapii zawsze na początku jest ustalany z osobami zgłaszającymi się do leczenia. Rozpoczęcie każdej terapii jest poprzedzone diagnozą problemów oraz omówieniem warunków współpracy i zawarciem kontraktu terapeutycznego.

Przeciwwskazaniem do terapii par jest: aktualne uzależnienie bez decyzji o zmianie, przemoc, poważne niezaspokajanie podstawowych potrzeb, zadłużenie, groźba eksmisji, istnienie podwójnych związków (zdrady), decyzja obydwojga małżonków o rozwodzie, niewycofanie się z czynnego konfliktu i zachowań agresywnych, niedostateczna motywacja do podjęcia pracy nad związkiem.

Terapia rodzinna szczególnie zalecana w pracy z młodym uzależnionym

W przypadku pracy z młodą osobą uzależnioną wskazana jest praca z całą rodziną, aby pomóc rodzinie w przejściu do kolejnego stadium rozwojowego. Praca terapeutyczna z rodzinami ma wtedy na celu zmianę procesów emocjonalnych, strukturalnych i porozumiewania się, które uniemożliwiają jej rozwój.

Informacje dla członków rodziny dotyczące leczenia uzależnienia i różnych sposobów rozwiązywania problemów rodzinnych

• Leczenie uzależnienia jest procesem długoterminowym, może trwać nawet 2 lata.
• W przebiegu leczenia uzależnienia możliwe są nawroty.
• Jeśli rodzina poradziła sobie z problemem uzależnienia, nie oznacza to, że ten problem w sytuacji stresu lub niezastosowania się do zaleceń nie powróci.
• Zaprzestanie picia alkoholu, brania narkotyków, hazardu jest możliwe na każdym etapie uzależnienia, wymaga czasami interdyscyplinarnych oddziaływań.
• Podejmując zmianę, warto pamiętać, że istnieje kilka jej etapów: na samym początku nie myśli się o zmianie, zaprzecza się problemowi, następnie przychodzi refleksja, że problem istnieje i że warto coś z nim zrobić, warto się wtedy skrupulatnie przygotować do działania poprzez zbieranie informacji, jak sobie z tym problemem poradzić, szukanie pomocy specjalistycznej, szukanie sieci wsparcia społecznego, otwarte rozmawianie o problemie. Po dobrym, często zajmującym długie tygodnie przygotowaniu warto podjąć działanie i konsekwentnie realizować plany. Gdy udaje się rozwiązać problemy, warto zadbać o to, aby one nie wróciły.
• Czasami leczenie uzależnienia na początku nie przynosi oczekiwanych rezultatów, jeśli jednak dochodzi do konstruktywnych zmian w rodzinie, stanowi to znaczący czynnik pomocy również osobie uzależnionej.

Zgłoś się do psychologa, psychoterapeuty, specjalisty psychoterapii uzależnień, lekarza psychiatry i skorzystaj z pomocy, kiedy:

• którykolwiek z członków rodziny nadmiernie używa substancji psychoaktywnej lub pojawiają się niepokojące sytuacje związane z hazardem, nadmiernym przesiadywaniem przy komputerze lub z koncentracją na innych zachowaniach nałogowych.
• widzisz, że problemy relacyjne w rodzinie stały się bardzo napięte i dotychczasowe rozmowy w rodzinie nie przynoszą oczekiwanego rezultatu, pomimo deklaracji dobrej woli z każdej ze stron.
• pojawią się problemy natury somatycznej, psychicznej i społecznej u któregokolwiek z członków rodziny.
• jeżeli pojawiają się problemy ze zdrowiem fizycznym i psychicznym oraz zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży.
• jeśli dzieci i młodzież zaczynają eksperymentować ze środkami psychoaktywnymi lub uzależnieniami niechemicznymi (np. gry, długie godziny spędzane przy komputerze).

W szczęśliwej rodzinie wzrastają zdrowe dzieci, młodzi ludzie potrafią się usamodzielnić, a rodzice i małżonkowie spełniają własne marzenia i pragnienia. Jest równowaga w bliskości i autonomii. Każdy jest ważny, potrzeby każdego są równie ważne, a w przypadku pojawiających się kłopotów, członkowie rodziny potrafią się tak zorganizować, żeby pomóc bez poświęcania tego, co dla nich ważne. Przychodzi wtedy poczucie satysfakcji, a nie udręczenia.

Oferta pomocy rodzinie z problemem uzależnień

Nadużywanie i uzależnienie od alkoholu, innych środków psychoaktywnych oraz uzależnień niechemicznych wymagają holistycznego podejścia do leczenia. Aby podnieść skuteczność pomocy, zachęca się do terapii członków rodzin. Na przykład w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z 26 października 1982 r. zakłada się pomoc psychoterapeutyczną osobom uzależnionym i członkom ich rodzin jako element pomocy rodzinie. Potencjalnie pozwala to ośrodkom leczniczym w sposób całościowy podejmować pracę z rodzinami, w których wystąpił powyższy problem. Ośrodki oferujące kompleksową ofertę leczenia udzielają świadczeń również członkom rodziny oraz zapraszają na konsultacje rodzinne. Powstają także specjalistyczne poradnie i oddziały dla dzieci i młodzieży z problemem uzależnień, które oprócz działań profilaktycznych są nastawione na psychologiczną pomoc młodemu pacjentowi w kontekście jego systemu rodzinnego.

Dodatkową formą pomocy są gminne programy profilaktyczne ukierunkowane przede wszystkim na dzieci i młodzież (świetlice środowiskowe z programem socjoterapeutycznym, kluby młodzieżowe). Młodzi ludzie mają miejsce, w którym – oprócz spokojnego spędzenia czasu z rówieśnikami – mają możliwość spotkania na zajęciach grupowych nastawionych na nabywanie umiejętności społecznych. Oferowany jest również indywidualny kontakt z psychologiem, pedagogiem.

Gdzie szukać pomocy?

Lista placówek leczenia uzależnień w Polsce, gdzie osoby uzależnione i ich rodziny mogą skorzystać z oferty terapeutycznej, znajduje się na stronie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych – parpa.pl.