×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Działania niepożądane pochodnych benzodiazepiny

dr n. med. Rafał Jaeschke, specjalista psychiatra
Zakład Zaburzeń Afektywnych Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum w Krakowie
Poradnia Psychiatrii Dorosłych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie
Uniwersyteckie Centrum Zdrowia Psychicznego im. Antoniego Kępińskiego w Krakowie

lek. Paweł Brudkiewicz, specjalista psychiatra
NZOZ Centrum Dobrej Terapii (www.centrumdobrejterapii.pl)
Redaktor Naczelny MP Psychiatria

Wprowadzenie

Pochodne benzodiazepiny (BDZ) są lekami o działaniu przeciwlękowym, uspokajającym, nasennym i przeciwdrgawkowym.1-3 Zaleca się je m.in. osobom z zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami nastroju, zaburzeniami snu,4 a także w przypadku uzależnień (u pacjentów z zespołami abstynencyjnymi)5 oraz chorym w stanach pobudzenia.6-8 Znajdują one zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny.9-11


Fot. pixabay.com

W Polsce BDZ są zdecydowanie najczęściej przepisywanymi lekami o działaniu nasennym i uspokajającym.12 Dlatego też warto przybliżyć współczesny stan wiedzy na temat potencjalnego ryzyka związanego ze stosowaniem tych substancji. Zwróćmy jednak uwagę na pewien paradoks: choć lekarze przepisują BDZ już od kilkudziesięciu lat, to do tej pory przeprowadzono stosunkowo niewiele wiarygodnych badań na temat szkód mogących wynikać z przyjmowania tych leków.8 W tabeli 1. przedstawiono wykaz BDZ dostępnych na polskim rynku.

Tabela 1. Wykaz BDZ dostępnych w Polsce (z uwzględnieniem czasu półtrwania)
Nazwa leku Czas półtrwania (w godzinach)
diazepam 26–50
bromazepam 1–5
chlordiazepoksyd >21
klonazepam 24–56
alprazolam 10–15
midazolam 1–3
nitrazepam 20–50
oksazepam 5–15
lorazepam 10–20
temazepam 6–16
Na podstawie 13. pozycji piśmiennictwa oraz Indeksu Leków Medycyny Praktycznej (bazalekow.mp.pl)
BDZ – pochodne benzodiazepiny

Tolerancja i objawy „z odbicia”

Skuteczność BDZ stopniowo zmniejsza się wraz z czasem trwania terapii. Zjawisko to nosi nazwę tolerancji (co oznacza, że w celu uzyskania takiego samego efektu trzeba by zwiększać dawkę leku). Na podstawie wyników badań, w których uczestniczyły osoby cierpiące z powodu bezsenności, stwierdzono, że już po dwóch tygodniach codziennego stosowania BDZ ich efektywność wyraźnie się zmniejsza.14 Wskutek nagłego przerwania przyjmowania BDZ mogą się ujawnić objawy „z odbicia”, takie jak lęk lub bezsenność.8,15

Trzeba jednak zaznaczyć, że tempo rozwijania się tolerancji zależy od rodzaju przyjmowanego leku. Wydaje się, że u osób stosujących midazolam lub zolpidem jest ono stosunkowo niewielkie. Z kolei u pacjentów przyjmujących zopiklon (należący do grupy tzw. leków „Z”, czyli leków nasennych o podobnym mechanizmie działania, jak BDZ; innymi lekami należącymi do tej grupy są: zolpidem oraz zaleplon16 – przyp. aut.) lub triazolam tolerancja ujawnia się już w początkowej fazie terapii.8

Uzależnienie

U osób stosujących BDZ niezgodnie z prawidłowym schematem leczenia (ramka 1.) może rozwinąć się uzależnienie od tych leków (ramka 2.). Jednym z elementów zespołu uzależnienia od BDZ są objawy abstynencyjne ujawniające się w wyniku zbyt szybkiego (natychmiastowego) zaprzestania przyjmowania omawianych substancji (tab. 2.).8,17

Prawidłowy schemat stosowania BDZ

Leczenie należy prowadzić nie dłużej niż przez 4­6 tygodni.
Leki należy przyjmować w najmniejszych skutecznych dawkach.
Na podstawie 1. pozycji piśmiennictwa
BDZ – pochodne benzodiazepiny

Czym jest uzależnienie?

Zgodnie z definicją przyjętą przez ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia uzależnienie przejawia się:
  • silną potrzebą przyjęcia danej substancji,
  • tendencją do stopniowego zwiększania stosowanych dawek (wraz z rozwojem tolerancji),
  • uzależnieniem psychicznym (opisywanym jako „uczucie satysfakcji po przyjęciu leku i dyskomfortu w razie braku środka”18),
  • stopniową utratą zainteresowań innymi aktywnościami, które wcześniej sprawiały przyjemność (nie licząc się przy tym z negatywnymi konsekwencjami uzależnienia dla osoby „bezpośrednio zainteresowanej” oraz dla osób z jej otoczenia).
Na podstawie 8. i 18. pozycji piśmiennictwa

Tabela 2. Wykaz objawów abstynencyjnych mogących rozwinąć się wskutek zaprzestania przyjmowania BDZ przez osoby uzależnione od tych substancji
objawy ogólne objawy grypopodobne
nadmierne pocenie się
uderzenia gorąca
wysypka
świąd
bóle głowy
bóle mięśni i/lub stawów
uczucie nadmiernego zmęczenia lub braku energii
zwiększona sztywność mięśniowa
kołatania serca
napady padaczkowe
objawy żołądkowo-jelitowe ból brzucha
nudności lub wymioty
biegunka lub zaparcia
zmniejszenie łaknienia lub jadłowstręt prowadzący do zmniejszenia masy ciała
zaburzenia snu bezsenność
koszmary senne
zaburzenia równowagi zawroty głowy
ataksja (niezborność ruchów)
zaburzenia czucia zaburzenia widzenia
ból oczu
uczucie odrętwienia
nadwrażliwość zmysłów
zmiany odczuwania smaku
metaliczny posmak w ustach
zaburzenia ruchu drżenia mięśniowe
mioklonie („zrywania” mięśniowe)
zaburzenia koordynacji ruchowej
objawy zaburzeń psychicznych drażliwość
poczucie zwiększonego napięcia
lęk (niekiedy przybierający postać napadów paniki)
obniżenie nastroju
pobudzenie
zachowania agresywne
objawy derealizacji lub depersonalizacji
zaburzenia koncentracji uwagi
zaburzenia pamięci
objawy psychotyczne (omamy i/lub urojenia)
majaczenie (delirium)
Na podstawie 17. pozycji piśmiennictwa
BDZ – pochodne benzodiazepiny

Zaburzenia czynności poznawczych

Bezpośrednio po przyjęciu dawki BDZ mogą rozwinąć się zaburzenia czynności poznawczych, takie jak nadmierna senność, zaburzenia pamięci krótkotrwałej, zaburzenia koncentracji uwagi, spowolnienie psychoruchowe lub niepamięć następcza. W miarę trwania terapii z użyciem BDZ nadmierna senność oraz zaburzenia koncentracji uwagi stopniowo ustępują (jest to jeden z przejawów rozwijającej się tolerancji BDZ – p. wyżej). Pozostałe zaburzenia czynności poznawczych mogą się jednak utrzymywać przewlekle (dotyczy to jedynie osób długotrwale przyjmujących BDZ).8

Zaburzenia koordynacji psychoruchowej (uwaga, kierowcy!)

Wyniki licznych badań wskazują, że osoby przyjmujące BDZ około dwukrotnie częściej stają się sprawcami wypadków drogowych! W przypadkach łącznego stosowania BDZ i alkoholu ryzyko spowodowania kolizji jest niemal osiem razy większe niż w przypadku osób nieprzyjmujących tych substancji! Większe prawdopodobieństwo uczestnictwa w wypadkach komunikacyjnych odnotowano również w grupie osób jednocześnie stosujących BDZ i trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (takie jak amitryptylina lub klomipramina).19

Lekami najbardziej upośledzającymi sprawność psychoruchową w ciągu pierwszych 2–4 tygodni terapii (a co za tym idzie – których stosowanie łączy się z większym ryzykiem spowodowania wypadku komunikacyjnego w tym okresie) są:

U osób przyjmujących BDZ o długim czasie półtrwania (np. klonazepam lub diazepam) dochodzi do kumulowania się tych leków w organizmie, co wiąże się z długotrwałym pogorszeniem sprawności psychoruchowej.8

Problemy związane z przyjmowaniem BDZ przez osoby starsze

U osób w wieku podeszłym działania niepożądane BDZ ujawniają się częściej niż u młodszych pacjentów; najczęściej są to:

  • szybko narastająca tolerancja,
  • objawy abstynencyjne,
  • nadmierna senność w ciągu dnia (często błędnie rozpoznawana jako otępienie20),
  • zawroty głowy,
  • upadki (ze zwiększonym ryzykiem złamań kości!),
  • zaburzenia czynności poznawczych.8

Zaobserwowano również, że stosowanie BDZ (zwłaszcza leków o krótkim czasie półtrwania) przez osoby w wieku ≥65 lat wiąże się z istotnie większym ryzykiem złamań.21

Reakcje paradoksalne

Szacuje się, że u 1–20% osób przyjmujących BDZ mogą ujawniać się objawy paradoksalne (w stosunku do typowego i oczekiwanego działania tych leków), takie jak:
  • lęk,
  • pobudzenie psychoruchowe,
  • zachowania agresywne.

Reakcje paradoksalne występują szczególnie często u osób stosujących zarówno BDZ, jak i alkohol.8

Pamiętaj!

Pochodne benzodiazepiny (BDZ) są skutecznymi lekami o działaniu przeciwlękowym, uspokajającym, nasennym i przeciwdrgawkowym, znajdującymi zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny.

Leki te mogą powodować liczne działania niepożądane, do których należą:
  • uzależnienie,
  • tolerancja oraz objawy abstynencyjne,
  • objawy „z odbicia”,
  • zaburzenia czynności poznawczych,
  • zaburzenia równowagi, które mogą prowadzić do upadków i złamań kości,
  • zaburzenia koordynacji psychoruchowej (groźne zwłaszcza dla kierowców),
  • reakcje paradoksalne.

Terapię z użyciem BDZ należy prowadzić nie dłużej niż przez 4­6 tygodni, stosując najmniejszą skuteczną dawkę leku.

Specjalista psychiatrii oraz asystent w Zakładzie Zaburzeń Afektywnych Katedry Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 2011 roku prowadzi zajęcia z psychiatrii dla studentów Wydziału Lekarskiego CM UJ oraz School of Medicine in English CM UJ. Jest zastępcą redaktora naczelnego dwumiesięcznika "Medycyna Praktyczna – Psychiatria" oraz redaktorem tematycznym i recenzentem "Psychiatrii Polskiej" (a także recenzentem 19 innych międzynarodowych periodyków medycznych).
Jego zainteresowania naukowe obejmują problematykę okołoporodowych zaburzeń nastroju, zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi u dorosłych (Adult ADHD) oraz stosowania podejścia Evidence Based Medicine (EBM) w psychiatrii.
Jest członkiem stowarzyszeń naukowych: Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, European Network Adult ADHD oraz Cochrane Collaboration.

Piśmiennictwo:

1. Lingford-Hughes A.R., Welch S., Peters L., Nutt D.J.: British Association for Psychopharmacology Expert Reviewers Group. BAP updated guidelines: evidence-based guidelines for the pharmacological management of substance abuse, harmful use, addiction and comorbidity: recommendations from BAP. J. Psychopharmacol., 2012; 26 (7): 899–952
2. Lader M.: Benzodiazepine harm: how can it be reduced? Br. J. Clin. Pharmacol., 2014; 77 (2): 295–301
3. Lader M.: Benzodiazepines revisited – will we ever learn? Addiction, 2011; 106 (12): 2086–2109
4. Baldwin D.S., Anderson I.M., Nutt D.J. i wsp.: Evidence-based pharmacological treatment of anxiety disorders, post-traumatic stress disorder and obsessive-compulsive disorder: a revision of the 2005 guidelines from the British Association for Psychopharmacology. J. Psychopharmacol., 2014; 28 (5): 403–439
5. Schuckit M.A.: Recognition and management of withdrawal delirium (delirium tremens). N. Engl. J. Med., 2014; 371 (22): 2109–2113
6. Barr J., Fraser G.L., Puntillo K. i wsp.: Clinical practice guidelines for the management of pain, agitation, and delirium in adult patients in the intensive care unit. Crit. Care Med., 2013; 41 (1): 263–306
7. Gillies D., Sampson S., Beck A., Rathbone J.: Benzodiazepines for psychosis-induced aggression or agitation. Cochrane Database Syst. Rev., 2013; 4: CD003079
8. Dell’osso B., Lader M.: Do benzodiazepines still deserve a major role in the treatment of psychiatric disorders? A critical reappraisal. Eur. Psychiatry, 2013; 28 (1): 7–20
9. Stahl S.M.: Don’t ask, don’t tell, but benzodiazepines are still the leading treatments for anxiety disorder. J. Clin. Psychiatry, 2002; 63 (9): 756–757
10. Janhsen K., Roser P., Hoffmann K.: The problems of long-term treatment with benzodiazepines and related substances. Dtsch. Arztebl. Int., 2015; 112 (1–2): 1–7
11. Rossow I., Bramness J.G.: The total sale of prescription drugs with an abuse potential predicts the number of excessive users: a national prescription database study. BMC Public Health, 2015; 15: 288
12. Świątkiewicz G.: Problem naduz˙ywania legalnych psychoaktywnych farmaceutyko´w na tle społeczno-ekonomicznej transformacji w Polsce. Alkohol Narkom., 2005; 18 (4): 73–92
13. Sheehan D.V., Raj B.A.: Benzodiazepines. [W:] Schatzberg A.F., Nemeroff C.B. (red.): The American Psychiatric Publishing Textbook of Psychopharmacology. Wyd. IV: American Psychiatric Publishing, 2009: 465–486
14. Soldatos C.R., Dikeos D.G., Whitehead A.: Tolerance and rebound insomnia with rapidly eliminated hypnotics: a meta-analysis of sleep laboratory studies. Int. Clin. Psychopharmacol., 1999; 14 (5): 287–303
15. Chouinard G.: Issues in the clinical use of benzodiazepines: potency, withdrawal, and rebound. J. Clin. Psychiatry, 2004; 65 (suppl. 5): 7–12
16. Gunja N.: The clinical and forensic toxicology of Z-drugs. J. Med. Toxicol., 2013; 9 (2): 155–162
17. Nielsen M., Hansen E.H., Gotzsche P.C.: What is the difference between dependence and withdrawal reactions? A comparison of benzodiazepines and selective serotonin re-uptake inhibitors. Addiction, 2012; 107 (5): 900–908
18. Rzewuska M.: Uzależnienia od benzodiazepin: aspekty kliniczne. Post Psychiatr. Neurol., 1995 (4): 171–180
19. Dassanayake T., Michie P., Carter G., Jones A.: Effects of benzodiazepines, antidepressants and opioids on driving: a systematic review and meta-analysis of epidemiological and experimental evidence. Drug Saf., 2011; 34 (2): 125–156
20. Kang H., Zhao F., You L. i wsp.: Pseudo-dementia: a neuropsychological review. Ann. Indian Acad. Neurol., 2014; 17 (2): 147–154
21. Xing D., Ma X.L., Ma J.X., Wang J., Yang Y., Chen Y.: Association between use of benzodiazepines and risk of fractures: a meta-analysis. Osteoporos Int., 2014; 25 (1): 105–120
23.04.2021
Zobacz także
  • Zaburzenia nerwicowe (lękowe) związane ze stresem i pod postacią somatyczną
  • Bezsenność
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta