×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Zespół niespokojnych nóg

dr hab. n. med. Adam Wichniak, prof. nadzw. IPiN
III Klinika Psychiatryczna i Ośrodek Medycyny Snu
Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Objawy kliniczne

Zespół niespokojnych nóg (restless legs syndrome – RLS) to zaburzenie ruchowe związane ze snem, dla którego typowe są następujące objawy:


Fot. pixabay.com

  • potrzeba poruszania nogami, zwykle połączona z nieprzyjemnymi doznaniami czuciowymi w obrębie nóg,
  • niepokój ruchowy,
  • pogarszanie się objawów lub ich występowanie wyłącznie podczas spoczynku,
  • przynajmniej częściowa poprawa objawów podczas aktywności, poruszania się,
  • nasilanie się objawów wieczorem i w nocy.

Objawy niepokoju ruchowego oraz nieprzyjemne doznania czuciowe (parestezje) w kończynach chorzy odczuwają na ogół jako mrowienie, cierpnięcie, drętwienie, rzadko jako ból. Pojawiają się one w spoczynku, najczęściej wieczorem, np. podczas oglądania telewizji lub gdy osoba dotknięta tym zespołem udaje się do łóżka i próbuje zasnąć. Odczuwane parestezje i niepokój zmuszają chorego do poruszania nogami lub ich masowania. Prowadzi to do przynajmniej częściowego złagodzenia dolegliwości. Ustąpienie objawów po wykonaniu ruchu nogami jest jednak tylko chwilowe – parestezje nawracają z taką samą siłą wkrótce po zaprzestaniu aktywności. Niekiedy objawy zespołu są tak nasilone, że chory, by doznać ulgi w cierpieniu, musi wstać z fotela lub łóżka i chodzić po pokoju.

Podczas snu u ponad 90% osób z zespołem niespokojnych występują okresowe ruchy kończyn (periodic limb movements in sleep – PLMS). Są to powtarzające się, występujące w seriach (po 4 i więcej), bardzo regularne ruchy kończyn, przede wszystkim nóg, składające się z wyprostu palucha i grzbietowego zgięcia stopy, często z towarzyszącym zgięciem w stawach kolanowym i biodrowym. Czas trwania pojedynczego ruchu wynosi 0,5–5 s, a odstępy pomiędzy pojedynczymi ruchami w serii najczęściej 20–40 s. Osoby śpiące z chorym na zespół niespokojnych nóg w jednym łóżku często mówią, że chory „kopie przez sen”.

Odczuwanie parestezji przed zaśnięciem oraz występowanie w czasie snu okresowych ruchów kończyn prowadzi u większości chorych na zespół niespokojnych nóg do przewlekłych zaburzeń snu, najczęściej bezsenności, a w efekcie do uczucia ciągłego zmęczenia, wyczerpania, rzadziej senności podczas dnia. Skargi pacjentów na trudności z zaśnięciem i przespaniem nocy (utrzymaniem ciągłości snu) znajdują potwierdzenie w obrazie architektury snu uzyskiwanym w badaniu polisomnograficznym. W porównaniu z osobami zdrowymi w tym samym wieku sen osób dotkniętych tym zespołem cechuje znacznie wydłużona latencja snu (czas od momentu położenia się do łóżka i zgaszenia światła do chwili zaśnięcia), zwiększona ilość czasu czuwania oraz zwiększona ilość snu płytkiego (stadia N1 i N2) kosztem zmniejszenia ilości snu z szybkimi ruchami gałek ocznych (rapid eye movement – REM) i snu głębokiego (stadium N3). Niekiedy dochodzi do całkowitej fragmentacji snu i zniesienia cyklicznego charakteru profilu snu.

Częstość występowania

Zespół niespokojnych nóg występuje z częstością 5–8% w populacji osób dorosłych. W grupach szczególnego ryzyka (osoby w podeszłym wieku, z niedokrwistością z niedoboru żelaza, z niewydolnością nerek, kobiety w ciąży) częstość jego występowania może wynosić nawet od kilkunastu do kilkudziesięciu procent.

Pierwsza manifestacja idiopatycznych (czyli niezwiązanych z innymi chorobami) postaci zespołu niespokojnych nóg może nastąpić w każdym wieku, najczęściej jednak około 20. roku życia. Choroba ma charakter przewlekły z możliwymi długimi remisjami, a objawy zwykle narastają z wiekiem. Pacjenci zgłaszają się do lekarza najczęściej po 50. roku życia, kobiety dodatkowo często szukają pomocy w okresie ciąży.

Przyczyny

Zespół niespokojnych nóg w niemal 50% przypadków jest związany z innymi zaburzeniami somatycznymi lub neurologicznymi, stosowanymi lekami albo przyjmowanymi substancjami. Najczęstsze przyczyny wtórnych postaci zespołu niespokojnych nóg to: niedobór żelaza i magnezu, niewydolność nerek, polineuropatie i przyjmowanie leków lub substancji mogących wywoływać albo nasilać jego objawy. Niedobór żelaza i związana z nim niedokrwistość jest najczęstszą przyczyną wtórnych postaci tego zaburzenia. Niedoborem żelaza tłumaczy się również częste jego występowanie u kobiet w ciąży. W idiopatycznych postaciach zespołu niespokojnych nóg nierzadko stwierdza się dodatni wywiad rodzinny, wskazujący na autosomalny dominujący sposób dziedziczenia. W tych postaciach zespołu badanie neurologiczne i neurofizjologiczne (elektromiografia [EMG], neurografia), a także badania laboratoryjne nie wykazują odchyleń od normy.

Mimo licznych badań nad patogenezą idiopatycznej postaci zespołu niespokojnych nóg jego przyczyny pozostają nieznane. Z wielu hipotez dotyczących patomechanizmu tego zaburzenia za najbardziej prawdopodobne uznaje się te zakładające udział układów dopaminowego i opioidowego, co mają potwierdzać dobre wyniki terapii z użyciem substancji dopaminergicznych oraz agonistów receptorów opiodiowych.

Zespół niespokojnych nóg może być również wywołany przez wdrożoną farmakoterapię, zwłaszcza lekami oddziałującymi na ośrodkowy układ nerwowy. Ze względu na stosowane dawki oraz zazwyczaj długi okres podawania postacie zespołu niespokojnych nóg indukowane lekami obserwowano głównie podczas terapii lekami przeciwpsychotycznymi, przeciwdepresyjnymi i normotymicznymi, zwłaszcza mirtazapiną, mianseryną i solami litu, oraz po nagłym odstawianiu leków nasennych i pochodnych benzodiazepiny. Inne grupy leków o działaniu ośrodkowym, które mogą wywoływać to zaburzenie, to leki przeciwpadaczkowe (zwłaszcza fenytoina) oraz leki przeciwhistaminowe I generacji (np. cymetydyna). Objawy obserwowano również u osób nadużywających alkoholu, nikotyny i kofeiny.

Diagnostyka

Rozpoznanie jest diagnozą kliniczną i ustala się je na podstawie występowania charakterystycznych objawów choroby. Należy wykonać badania krwi, które mają na celu wykluczenie cukrzycy (oznaczenie stężenia glukozy na czczo), chorób nerek (oznaczenie stężenia kreatyniny i jonogram), chorób wątroby (oznaczenie aktywności aminotransferaz), przewlekłych chorób zapalnych (morfologia krwi i OB), niedoboru żelaza (morfologia krwi, stężenie żelaza i ferrytyny) oraz niedoboru magnezu (oznaczenie stężenia magnezu). W celu wykluczenia polineuroapatii i innych chorób neurologicznych pacjenta należy poddać badaniu neurologicznemu. Lekarz powinien zebrać również wywiad dotyczący przyjmowanych leków.

Leczenie

We wtórnych postaciach zespołu niespokojnych nóg należy leczyć przede wszystkim choroby podstawowe. U pacjentów z niedokrwistością i niedoborem żelaza oprócz stosowania diety bogatej w żelazo należy podawać żelazo w tabletkach. Trzeba dążyć do tego, by stężenia żelaza i ferrytyny we krwi mieściły się w górnym przedziale prawidłowych wartości. Żelazo należy przyjmować na czczo, godzinę przed posiłkiem lub 2 godziny po nim, najlepiej łącznie z witaminą C, co zapewnia lepsze jego wchłanianie. W przypadku niedoboru magnezu należy również przyjmować preparaty zawierające magnez.

W idiopatycznej postaci zespołu niespokojnych nóg oraz w tych jego postaciach wtórnych, w których leczenie choroby podstawowej nie doprowadziło do wystarczającej poprawy, należy rozważyć terapię lekami dopaminergicznymi. W Polsce najczęściej stosuje się lewodopę, ropinirolpramipeksol. Leczenie powinien prowadzić neurolog lub lekarz z poradni leczenia zaburzeń snu. Co kilka miesięcy warto zmniejszyć dawkę leku, a nawet przerwać leczenie, ponieważ idiopatyczny zespół niespokojnych nóg ma przebieg falujący. W pewnych okresach leczenia konieczne może być zwiększenie dawki leków, ale będą również okresy, kiedy przyjmowanie leków nie będzie konieczne. Należy podkreślić, że terapia osób z tym zespołem jest leczeniem objawowym, tzn. łagodzi objawy choroby, nie umożliwia jednak wyleczenia. Sama choroba nie prowadzi do uszkodzenia mózgu ani neurologicznych objawów ubytkowych, nie stanowi również zagrożenia dla życia czy sprawności pacjenta. Jeśli dolegliwości mają niewielkie nasilenie, a objawy nie przeszkadzają w życiu, pacjent się wysypia lub ma tylko nieznaczne zaburzenia snu, podawanie leków dopaminergicznych nie jest wskazane. W przypadku złej odpowiedzi na leki dopaminergiczne lub działań niepożądanych tych leków w leczeniu tego zburzenia można stosować niektóre leki przeciwpadaczkowe, np. gabapentynę i pregabalinę. W ciężkich, opornych na leczenie postaciach zespołu niespokojnych nóg zaleca się natomiast małe dawki leków opioidowych, np. kodeiny.

Zobacz wypowiedź eksperta

Zespół niespokojnych nóg. Wypowiedź eksperta
03.04.2014
Zobacz także
  • Bezsenność
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta